Тэкст узяты з Pavluhin-kiber.narrod.ru

Андрэй ПАУЛУХІН

ТЭОРЫЯ СМЕЦЦЯЗАЦЫІ, ХАОС І АНТЫХАОС
прэпараванне тэкстаў Філіпа К. Дыка і Уільяма Гібсана

Напэўна, без перабольшвання можна назваць гэтага аўтара культавым. Хто з прыхільнікаў НФ не глядзеў “Прыгадаць усё”, “Асобную думку”, “Бягучага па лязу”? Хто не чытаў “Чалавека ў высокім замку” альбо “Стыгматы Палмера Элдрыча”? Філіп Дык – адзін з яскравых прадстаўнікоў англамоўнай “новай хвалі”, чыя творчасць зрабілася знакавай для свайго часу. Ён, запісаны крытыкамі ў папярэднікі кіберпанка аказаў уплыў на Гібсана ды братоў Вачоўскі, прэміяй яго імя ўзнагароджваюцца лепшыя дэбютныя кнігі амерыканскіх фантастаў...
У пачатку 80-х Рыдлі Скот экранізаваў, бадай, самы знакаміты раман Дыка “Ці мараць андроіды пра электраавечак”, пра які і пойдзе гаворка ў гэтым артыкуле. “Бягучы па лязу брытвы”, безумоўна, з’яўляецца шэдэўрам сусветнага кінематографа: сюжэтны драйв, стыльны відэарад... На жаль, крыху абойдзеныя ўвагай два філасофскія складальнікі першакрыніцы – спачувалізм і тэорыя смеццязацыі.
Коратка аб рамане. Цэнтральны персанаж, Рык Дэкард, палюе на чалавекападобных робатаў-андроідаў, якіх грамадства паставіла па-за законам. Паступова ў ягонай свядомасці сціраецца мяжа паміж жывым і не-жывым (механічным). Футурыстычны постатамны свет, які перанёс Трэцюю Сусветную, стварае моду на штучнае: квазіжывыя імітацыі хатніх жывёлін (аж да насякомых), рэгулюемыя эмоцыі (магчыма наладзіцца на гнеў, дэпрэсію ці строгі дзелавы настрой), фальшывая эмпатыя (суперажыванне) і, урэшце, смецце (гомі па Гібсану, неад’емны сегмент постіндустрыяльнае культуры). Само па сабе смецце не існуе, яго стварае чалавек. Ёсць сэнс размежаваць паняцці: смецце фізічнае (рэальнае) і смецце намінальнае. Пясок, гніль, пыл, павуцінне – фактары, прадугледжаныя прыродай, інакш кажучы – спрадвечныя. Адходы жыццядзейнасці чалавека ды іншых арганізмаў – фактары часовыя. Разуменне смецця, як часткі структуры светабудовы, уласціва толькі разумнаму індывіду. Выключаючыся са сферы нашае свядомасці, смецце перастае быць гэтакім, страчвае сваю намінальнасць, замыкаючыся ў фізічнай іпастасі. Яно ўмоўнае.
Джон Ісідор селіцца ў закінутым хмарачосе выміраючага мегаполіса. Яго адзінота амаль экзістэнцыяльная. Пустата, народжаная адсутнасцю нармальных зносінаў, у сваю чаргу нараджае філасофскую сістэму, якая дапаўняе агульную парадыгму рамана. Мы не ведаем пра тэорыю, пакуль не ўзнікае постаць суседкі, што заняла кватэру на іншым паверсе. Пачатковыя штрыхі ўспрымання – антураж: “Крэслы, дываны, сталы – ўсё згніла, паглыбілася ў брацкую магілу рэчаў, пажортых дэспатычнай уладай часу. І занядбанасці. У гэтай кватэры ніхто не жыў шмат гадоў, яна ператварылася ў руіны”; “Сотні пустых кватэр, і там шчэ досыць рэчаў, якія засталіся пасля людзей, што жылі ў іх”. Дзяўчына-суседка – інструмент, ключ, які адчыняе дзверы ў галаве Ісідора.
Уводзіны ў тэорыю: “Усюды смецце, бескарысныя прадметы накшталт старых канвертаў ці запалкавых каробак, абгортак ад жавальнай гумкі, учарашнія газеты. Калі паблізу няма людзей, смецце пачынае размнажацца, узнаўляць сябе. Напрыклад, калі вы кладзецеся спаць, пакідаючы ў пакоі некаторую колькасць смецця, дык раніцай гэтая колькасць павялічыцца ўдвая. Яго робіцца ўсё болей і болей”.
Смецце нязменна перамагае, вучыць Ісідор. Ніхто не пераможа смеццязацыю. “Выйгрыш бывае толькі часовы і ў нейкім асобным месцы, як у маёй кватэры, дзе я мусіў стварыць своеасаблівую рухомую раўнавагу паміж смеццем і не-смеццем. Аднак у канчатковым выніку я альбо памру, альбо з’еду, і смецце возьме сваё”.
Першы закон смеццязацыі: смецце выцясняе не-смецце.
“Гэта ўніверсальны закон. Ён дзейнічае па ўсім Сусвеце. Увесь наш Сусвет імкнецца да поўнае смеццязацыі”.
Сам таго не падазраваючы, Джон Ісідор фармулюе дыялектыку постсвета. Дыялектыку эвалюцыйнага працэсу ў цэлым. Калі разглядаць смецце, як хаос, а не-смецце – як антыхаос, мы атрымаем знаёмую касмаганічную мадэль. Навек счэпленыя (супрацьстаянне/ўзаемапранікненне) інь і ян. Уявім неверагоднае: хаос зрынуты, спыніў існаванне. Але ўсё адносна. Парадак з’яўляецца гэтакім у адносінах да хаоса. Абсалютны парадак роўны абсалютнаму хаосу. Памяняй іх месцамі – нічога не зменіцца. Парадак робіцца хаосам, хаос – парадкам. Дыялектычная логіка нязменна.
Матывы смеццязацыі выразна прасочваюцца і ў Гібсана (апавяданне “Зімовы кірмаш”, трылогія “Кіберпрастора”). Аднак, тут маем справу з якасна іншай інтэрпрытацыяй. Гомі Гібсана – імплант, ужыўлены ў цела цывілізацыі. Супрацьстаянне немажліва, гэта як барацьба з уласнай ныркай. Гібсанаўскае смецце – модная тэндэнцыя, “сэканд-хэнд”, “штосьці кшталту рэтрадызайна, як то: замест таго каб спрабаваць стварыць нешта новае, ты вяртаешся назад і выхопліваеш тое-сёе з кантэкста” (У.Гібсан, інтэрв’ю часопісу “Science Fiction Eye”).
Адносіны да смецця ў заходняй і ўсходняй цывілізацый палярныя. Японцам далёкая ідэя “сэканда”. “Ёсць розніца паміж смеццем і хламам. У слова “гомі” некалькі азначэнняў: гэта і “хлам” і “адкіды”, і “бруд”. У Японіі існуюць узаемаабумоўленыя адносіны паміж “гомі” і чымсьці па-сапраўднаму модным” (Такаюмі Тацумі, “S.F.E.”). Гібсан ужывае смецце, нібы канструктар “лега”, праектуючы на яго аснове мастацтва (“Граф Нуль”, “Мона Ліза Авердрайв”), якое ўяўляе зрэз аб’ектыўнай (і суб’ектыўнай) рэчаіснасці. Штучны інтэлект у “Графе” збірае шкатулкі, яны карыстаюцца шалёным рынкавым попытам; Слік Генры з “Моны Лізы” збірае радыёкіруемых робатаў – акт прымірэння з самім сабой, лячэбная творчасць. Прасторавая фрагментарнасць супроць фрагментарнасці часовай.
Смеццязацыя – выклік аднолькавасці, бо смецце неаднародна па складу (разумею не толькі прымітыўныя адкіды, але смецце духоўнае, інфармацыйную захламленасць, звалку гісторыі). Могілкі думак сусветнай культуры перацякаюць у інтэртэкст. Хаос зноў і зноў абарачаецца антыхаосам.
“Мы знаходзімся ў сусвеце, у якім становіцца ўсё больш інфармацыі і ўсё менш сэнсу” (Жан Бадрыйяр, “Сімулякры і сімуляцыя”).
Бадрыйяр далей абвяшчае: ІНФАРМАЦЫЯ=ЭНТРАПІЯ. Ці не азначае гэта, што лішак ведаў вядзе да хаоса? Тая ж смеццязацыя. Прыклад некантралюемай смеццязацыі – вірус, што запаўняе дыскавую прастору вашага камп’ютэра выключна з адной мэтай, - разбурэнне, рэанімацыя хаоса. Тоесна ў біялогіі.
У рамане “Віртуальнае святло” Гібсан уводзіць тэрмін “томасан”: “Зыходны Томасан быў гульцом у бейсбол (...) У 1982 годзе ён перайшоў у “Йоміуры Джайантс”, за вялізныя грошы. Хутка выяснілася, што ён ня здатны трапіць бітай па мячы. Пісьменнік і мастак Гемпей Акасегава пачаў выкарыстоўваць ягонае прозвішча для вызначэння нейкага класа бескарысных і незразумелых пабудоў, бессэнсоўных элементаў гарадскога краявіда, якія дзіўным чынам ператвараюцца ў творы мастацтва”.
Механіка гэтых метамарфозаў, роля і ўнутраная логіка смеццязацыі ў рамках чалавечага грамадства – дастойны матэрыял для будучых даследванняў.